Review: Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B 4K Laser projectors 07/01/22

Voordeel van Laser en andere technieken

Zo maakt deze Epson LS-Serie nu ook gebruik van een Laser als lichtbron, waardoor je een enorme rust ervaart in zowel het beeld alsook in je gemoedsrust, omdat je geen flikkerende lamp meer zult krijgen en je jezelf geen zorgen meer hoeft te maken over de lampuren en of het vervangen hiervan, want deze Laser gaat in de Medium Laser Mode maar liefst 20.000 uur mee en dat met een volgens de specificaties groter bereik in helderheid van 2700 Lumen. Bij het gedeelte Helderheid en Ansi Lumen zullen we zien of dit echt waar is.

Volgens de leveranciers verliest een Laserprojector de eerste 10.000 uur zijn intensiteit nog niet, dus hoef je niet te stressen over de tijd dat de projector in gebruik is, omdat de projector voluit werkt terwijl de film een half uur op pauze staat.  Ben ik de enige?  Epson geeft in ieder geval een Laser garantie tot 12.000 uur.

Het grote prijsverschil tussen Laser projectors en Lamp projectors zorgt er wel weer voor dat je bij een lamp projector aardig wat lampen kunt kopen. Bij Epson is de originele lamp zelfs niet eens zo duur, dus kun je deze ook veel sneller vervangen als het beeld al wat minder naar je zin is en je wilt niet in High Mode spelen vanwege het geluidsniveau dat harder wordt. Voor je nu overhaast een beslissing neemt om de TW9400 nog even snel te kopen, zou ik toch maar even verder lezen. Hieronder heb ik tevens een stukje geschreven over de Epson TW9400 vs de Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B, want de Laser als lichtbron is niet het enige voordeel van de LS-serie.

Trouwens,... een Laser projector wordt ook minder heet om dezelfde lichtintensiteit te behalen. De panelen hebben hierdoor minder te lijden en degraderen dus minder snel qua kleur diepte en contrast, iets waar elk merk gewoon last van heeft en waar Sony 2 generaties terug nog grote aanpassingen voor heeft gedaan op hun LCoS panelen. Het is daarom ook niet verstandig om een lamp projector urenlang achtereen aan te hebben staan in de hoge lamp mode, want dan gaat dat degraderen echt sneller. Bij een Laser projector heb je hier minder last van, want deze wordt minder heet. Daarom gaat een Laser projector ook veel sneller of zelfs al meteen uit, als je de projector Uit zet.

Een Blauwe Laser maakt wel gebruik van een Geel-Fosfor Wheel, om als het ware zo een zeer heldere witte lamp na te bootsen. Mijn vrouw is een zeer goede test kandidaat en hoort bij die 2% mensen met een ongelooflijk snelle oog verwerking en kan zelfs niet tegen 1-Chip DLP projectors met 6x Speed Color Wheel, omdat ze dan toch continu regenboogjes over het hele beeld ziet schieten. Zelfs technieken als, Motion Drive, True Cinema, Impulse of Frame by Frame HDR werken niet voor haar. En zo zijn er natuurlijk wel meer technieken, zoals Dynamic Iris, Dynamic Laser Control, of Dynamic Gamma Enhancement, maar veel van deze technieken werken op de manier zoals je ogen zich ook aanpassen en vallen dan minder op. Tevens kun je de meeste technieken wel ook uitzetten, maar is het dan nog mooi? Heb je ergens last van dan laat ik het altijd even zonder zien tijdens de demonstraties, want je zult dan wel de projector ook op die manier moeten beoordelen. Het kan namelijk zijn dat hij zo opeens minder spectaculair is voor je en dat je dan toch liever iets ander hebt.
Maar,... ik hoor haar niet klagen tijdens een Lasersessie op de Epson, dus dat belooft wat.

Verschillen tussen de EH-LS11000W en EH-LS12000B

Zoek de verschillen.

Beetje flauw, maar visueel is de Epson EH-LS11000W WIt en de Epson EH-LS12000B zwart met beiden een lederen look, welke ook als zodanig aanvoelt. Echt heel mooi. Zelf vind ik de zwarte lederen look met de glanzende verzonken lens kast en zilveren ring er zeer gelikt uitzien, dus heb ik voor deze gekozen om hier neer te zetten als demonstratie projector.

Daarnaast krijgt de Epson EH-LS12000B een kabelafdekking mee, wat best mooi is zolang je hem niet in een kast weggewerkt, maar ergens neerzet of ophangt aan je plafond. Met deze stevige deksel welke in dezelfde lederen stijl is afgewerkt oogt de projector zeer elegant en net wat meer stylish afgerond, zie foto 3. Op tafel gezet en de afdekking erop laat deze de kabels aan de onderkant van de projector uitkomen. Zet je de projector bv. op een kolom of tafeltje, dan kun je de kabels zo van onder de projector (zie foto 4) in deze kolom of tafel laten verdwijnen, althans,... als deze hier een gat voor heeft. Of hangt hij in een thuisbioscoop aan het zwarte plafond, of vind je hem zo mooi in het zwart dat je hem gewoon aan je witte plafond wil hebben (omdat je hem toch wel ziet), dan komt de bedrading onzichtbaar boven uit de projector en verdwijnt zo heel slim in de draadgoot die je tot boven je projector hebt laten doorlopen.

De beeldweergave van de zwarte LS12000B is duidelijk een stuk dieper dan dat van de witte LS11000W en de LS12000B geeft duidelijk ook wat meer licht dan de LS11000W. Sommigen zeggen sceptisch "Ja hoor,... waarom zou Epson 2 soorten panelen maken"
Serieus?
Epson doet dit al sinds heugenis en heeft al jaren 2 modellen, een instap en een Deep Black versie. Als opfrisser recenter nog de Epson EH-TW7000 vs EH-TW9000 tot aan der TW7400 vs TW9400. Als basis gebruikt Epson duidelijk de panelen van de TW7400 voor de LS11000W en de panelen van de TW9400 voor de LS12000B welke via de 4x Shift techniek worden ge-upscaled naar 4K
Straks meer hierover in het gedeelte over Zwartweergave en het gedeelte over Helderheid

Voor het kleine prijsverschil zou ik mijn geld absoluut inzetten op de EH-LS12000B. Zetten we de technische specificaties naast elkaar, dan zien we aan het stroomverbruik in Watt geen verschil. Dat zou kunnen als ze de LS11000W iets gedimd hebben, want bij een dimmer van een kamerlamp geeft het dimmen wel minder licht, maar blijft het verbruik aan stroom hetzelfde. Dus,... als Epson hier een trucje heeft uitgehaald door de Laser van de LS11000W iets te dimmen, dan zou deze in theorie wel weer iets langer met zijn helderheid kunnen doen. Vergeet ook niet dat je zelf nog de Laser in kleine stapjes van 5% kunt dimmen. Boven de 50% en ook weer boven de 75% verspringt de ventilator in een hogere stand.

Lens kwaliteit - Focus, Zoom en Lens Shift

De kwaliteit van deze volledig gemotoriseerde Epson Lens heeft zich sinds de 4K Enhancement goed bewezen, maar ook nu deze Epson LS-serie projectors de volledige 4K resolutie geven, laat deze lens weer goed zien wat hij waard is. Het beeld is over het gehele scherm goed scherp. 

Het bedienen van de Focus, Zoom en Lens Shift gaat overigens geheel elektronisch via de knop Lens op de afstandsbediening linksboven de cursor, welke met elke opeenvolgende druk van Focus naar Zoom naar Lens Shift en weer uit versteld kan worden. Dus als je zou willen dan kun je dus met je neus op het scherm gaan zitten om het beeld tot op de pixel scherp te zetten.

Met de gemotoriseerde zeer ruime Zoomlens van 2,1x, kun je in zijn groothoekstand een 100" projectiescherm vullen vanaf 3 meter afstand en met zijn telestand tot aan 6,4 meter afstand. Hij zou zelfs een scherm moeten kunnen vullen en scherpstellen vanaf 50" tot 300" diagonaal. Deze zoomlens is over het gehele bereik vrij lichtsterk en gaat van f.2/22,5 mm tot f.3/46,7 mm en verliest dus in zijn geheel maar 1 stop.

Ook de zeer ruime Lens shift is geweldig tijdens het plaatsen van de projector en gaat gemotoriseerd tot verticaal ± 96,3 % en horizontaal ± 47,1 %, wat het plaatsen echt heel gemakkelijk maakt.

Om al je settings te bewaren beschikt ook deze projector weer over een Memory bank.

Lens Memory

Ook deze projector heeft gelukkig weer Lens Memory en kan hierin 10 posities opslaan, waarvan de eerste twee via de specifieke Lens 1 en Lens 2 knoppen rechtsonder de cursor op je afstandsbediening direct op te roepen zijn.

Met de knop Memory links onder de cursor van je AB kun je in het Memory menu komen, waarvan de 1e bovenin Image voor Video Modes is (straks meer hierover) maar de 2e keuze Lens Position voor de gemaakte Lens instellingen is. Hier kun je kiezen voor het wegschrijven, laden en of weer wissen van de gemaakte Lens Posities. Je kunt deze hier ook een naam geven, zie foto 2.
* Niet zo slim van Epson om de Save functie bovenaan te zetten. Dit is heel in het begin misschien even handig, maar later tijdens gebruik, zul je misschien meer dan 1 keer een Mode overschrijven met de huidige. Gelukkig vraagt hij wel nog of je het zeker weet en hopelijk gaan dan wel de alarmbellen af.

Er zijn 10 geheugens beschikbaar en wanneer je bv. een Scope scherm hebt, wat bij een projector met zo'n ruime Zoom en ruime Lens Shift als deze zeer goed mogelijk is, dan heb je dat ook wel nodig., zo met al die verschillende Ratio's waarmee films op schijf worden gemasterd, zoals bv. 2.40:1 Scope of 2.35:1 Cinemascope, of 1.85:1 en of, 1.78:1 (16:9 HDTV) of het ouderwetse 4:3. Je krijgt dan net als in de bioscoop de balken aan de zijkanten, wat ikzelf minder storend vind dan aan de boven en onderkant tijdens een Scope film op een 16:9 scherm.

Elektronische Lensafsluiting

Ik vind het zo mooi dat Epson hier nog steeds gewoon die zeer professionele Elektronische Lens afsluiting heeft meegegeven. Deze is overigens ook nog zeer stil in zijn werk en houdt meteen ook de lens mooi schoon wanneer deze projector niet in gebruik is. Als je de projector Aan zet gaat deze vanzelf open en bij het uitzetten ook weer vanzelf dicht. Hoe mooi is dat  en hoe moeilijk kan het zijn. Bij de andere merken zit je met een lensdop te rommelen, welke zo nu en dan valt, kwijtraakt, of welke er bij het vastklikken je er maar weer moeilijk vanaf krijgt.

Sony had lang geleden nog een Elektronische Lensafdekking op zijn duurdere VW90 zitten en JVC later ook op zijn X-serie en RS-Serie, maar dat ging er bij de instapper al snel weer vanaf en wanneer deze dan open of dicht ging dacht je de eerste keer dat er iets kapot was zo'n herrie maakte dat, al had ik dat dan liever wel als zo'n lensdeksel. Hier bij Epson is dit zo fraai gedaan en ben ik blij dat ze dit erin houden.
Proficiat.

Trapezecorrectie - Keystone

Daar zakt mijn broek van af,... het zit er gewoon nog steeds op en gaat handmatig zelfs verticaal ± 30 ° en horizontaal ± 30 °. Maar kom op zeg, Keystone,... ?
Alsjeblieft, kom hier niet aan. Plan dit niet in tijdens het uitlijnen van je projector.

Lees voor het installeren van je projector even dit stuk:   Projector plaatsen en uitlijnen
Deze Epson LS-serie projectors hebben een zeer ruime Zoom en Lens Shift, dus het is mogelijk om deze zo te plaatsen dat je hem gemakkelijk waterpas kunt zetten t.o.v. je projectiescherm, eventueel met een gepaste plafond montage zoals deze Chief KITMC Telescopische Universele Montage zonder die keystone functie en er zijn meer oplossingen voor. Indien je deze review leest, dan ben je waarschijnlijk geïnteresseerd en bereid om extra te betalen voor 4K en dus meer pixels bij het projecteren, maar Keystone degradeert je resolutie enorm.
Echt, de enige reden dat ik dit gedeelte hier toevoeg is om te kunnen mededelen: NIET GEBRUIKEN!!!

Afstandsbediening

De Afstandsbediening van Epson is al geruime tijd zeer goed, lekker stevig in je hand met grote duidelijke knoppen die indien nodig tevens verlicht kunnen worden en gelukkig niet te fel in het donker. Met deze grote knoppen vind je de weg vrij snel blindelings op gevoel terug. Hij is ook vrij sterk qua signaal en werkt op een natuurlijke manier al richtend naar het scherm. De knoppen van de AB hadden qua uitstraling altijd een beetje de stijl van het menu, maar dat zal aan mij liggen en dat ga je ook niet meer herkennen straks.

Vergeleken met de vorige serie projectors is de AB qua indeling nu net weer wat anders. Niet veel, maar met een enkele knop die mist zoals de Home linksboven of Picture In Picture, PC en LAN die allen weg zijn gelaten. Maar wel met een handige HDR knop, welke rechtsonder weer is toegevoegd wat natuurlijk erg handig is, gezien je deze tijdens 4K wel geregeld zult gebruiken. (Meer hierover bij 4K HDR). Waarom ze dan nog steeds de knop voor CMS op de afstandsbediening hebben gelaten is mij een raadsel, want met het oog zie je hier geen positieve veranderingen en kun je het beeld alleen maar negatief bewerken. Hier is echt meetapparatuur voor nodig en zul je nooit even snel tijdens het kijken naar een film gebruiken.

Bedieningspaneel

Als je deze projector ergens naartoe neemt, of als je bij het installeren even niet bij de afstandsbediening kunt komen, dan zit er aan de achterkant van deze LS-serie projectors ook weer een bedieningspaneel met de meest belangrijke knoppen om toch wel overal bij te kunnen, hetzij met een omweg. De knoppen; Menu, Lens, Enter, Escape en Cursor Pijltjes moeten hiervoor genoeg zijn.

Aansluitingen - met HDMI 2.1 en eARC voor bv. Sonos

De Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B projectors hebben een hoop aansluitingen met wat nieuws.

Van links naar rechts zien we:
- Een USB A met 5V 2A ingang welke als voeding kan worden gebruikt voor en Mediaspeler, maar ook voor Firmware Updates van Epson.
- Een Service poort voor groepen settings en firmware aanpassingen.
- Een 12V Trigger Out om je elektrische projectiescherm aan te sturen.
- Een LAN poort voor Netwerk aansturing.
- Een Voeding voor een Optical HDMI uitbreiding 300mAh.
- Een HDMI 1 poort met HDMI 2.1 en HDCP 2.3 ondersteuning.
- Een HDMI 2 poort met HDMI 2.1 en HDCP 2.3 ondersteuning en eARC/ARC
- Een RS-232C om via een computer je projector aan te sturen. Niet echt nodig natuurlijk, maar voor Musea en zo wel handig.
- Als laatste vind je de AC 220V aansluiting in het midden onderin. 

De HDMI 2.1 eARC deed me even met mijn ogen knipperen, maar heb ik ook meteen even getest. Het mooie is dat je nu bv. ook een Spelconsole of UHD Speler op de HDMI 1 (In) poort kunt aansluiten en het geluid via de HDMI 2 eArc (In) toch naar je geluidsinstallatie kan doorsturen. Het is even een nieuwe manier van denken en aansluiten t.o.v. wat we gewend waren en het hoeft natuurlijk ook niet, maar het mag nu wel. Je kunt nu dus HDMI 4K120P gebruiken terwijl je audio apparatuur  er nog niet klaar voor is, mits deze wel ARC ondersteuning heeft.
Deze HDMI 2.1 kabels kunnen dit gewoon aan, zelfs de UHD Optische HDMI 2.1 variant ervan met Source en Display zijde stuurt toch gewoon de Audio via eARC terug.

Voor veel personen met zo'n eigenzinnige Sonos Soundbar welke maar 1 HDMI aansluiting heeft die zowel voor In als Out moet dienen, is dit een verademing. Sinds kort werkt dat heel goed met de moderne eARC Smart TV's waarop je dan al je apparatuur aansluit en via de TV schakelt en waarbij het geluid via eARC toch gewoon naar de Sonos wordt doorgestuurd, maar bij een oude TV werkte dat dus niet en wilde je een videoprojector toevoegen, liep je vast. Maar met eARC op de projector is dat nu mooi opgelost.

Als je wilt kun je nu zelfs een HDMI 2.1 Switcher op de HDMI 1 poort van je Epson LS-serie zetten en daar al je apparatuur op aansluiten en het geluid via de HDMI 2 naar je Sonos Soundbar of 8K AV Versterker met HDMI 2.1 laten lopen, waarvan die laatste ook nog eens een 8x In en 3x Out HDMI switcher hebben, maar misschien is je projector makkelijker bereikbaar om even een Spelconsole op aan te sluiten.

Voor wie al zijn apparatuur up-to-date wil hebben kan dit stukje lezen: Apparatuur met HDMI 2.1

Lichtlekkage

Kom je nog wel eens in de bioscoop? Zelfs in het Dolby Cinema Theater hebben ze nooduitgang bordjes met een VEEL te felle lamp, welke een uitstraling heeft over het halve scherm heen. Ontzettend irritant vinden wij dit. Maar zo heb ik ook wel eens een projector gehad met een lichtlekkage dat zelfs via de lens naar buiten kwam en waarvan het licht het plafond verlichtte en tot bij het scherm terecht kwam.

Gelukkig hebben deze Epson LS-serie projectors daar totaal geen last van. Dat zou ook wat zijn zeg. Zoiets kun je in jouw nieuwe donkere bioscoopruimte toch absoluut niet gebruiken.
Epson snapt het en heeft dit weer eens netjes gedaan.

Ventilatie

Bij het plaatsen zijn er zo van die dingen waar je rekening mee moet houden. Zo moet ook dit beestje kunnen ademen en dat doet deze projector via de inlaat roosters aan beide zijkanten en de warme lucht blaast hij er aan de voorkant weer uit. Aan de linkerkant zuigt hij en blaast hij harder dan rechts omdat hij daar de lichtbron moet koelen. Aan de rechterkant doet hij dit ook wel, maar meer voor de elektronica.
Je kunt deze projectors dus niet geheel dichtmetselen in een kast of nis, want dan wordt het een kort filmavondje en krijg je de brandweer op de koffie.

Geluidsniveau

Voor wie echt geen geluid uit zijn projector wilt horen, wordt het hier erg interessant. Oké, geluid komt er altijd wel uit, maar deze Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B projectors zijn ontzettend stil. Helemaal in combinatie met de hoeveelheid aan licht dat ze eruit gooien. Misschien is dit wel de stilste serieuze home cinema projector tot nu toe, dus LED-zakprojectortjes niet meegeteld. De lichtintensiteit gaat in stapjes van 5% omhoog, maar het geluidsniveau stijgt wanneer je van 50% naar 55% gaat en van 75% naar 80% gaat. Tot 75% is het geluidsniveau vergelijkbaar met de Sony VW290 in de Low Lamp Mode welke ik al vrij stil vind en misschien zelfs nog ietsjes lager, maar dan moet je gaan meten. Eenmaal onder de 55% waarbij het beeld nog best mooi is met een net iets dieper zwart, dan is hij zelfs nog een stuk stiller en dat ervaar ik echt wel als bijzonder stil.

Als het beeld even te lang zwart is, moet ik omkijken om te checken of ik de projector niet per ongeluk heb uitgezet. Dat wil toch wel wat zeggen.

3D - serieus weggelaten?

Je leest het goed,... 3D zit er niet op. Dit vind ik ontzettend jammer en ook veel klanten hoor ik hier al over klagen, waardoor zij alsnog voor een TW9400 willen gaan. Die TW-serie gaf tijdens het 3D de meeste lichtopbrengst van alle projectors hier en is hier ook nog zeer netjes voor te kalibreren naar ISF standaard. Nu met de rust van deze LS-serie projectors en de heldere lichtopbrengst van de Laser had het 3D heel indrukwekkend kunnen zijn. Het probleem is dat Epson deze LS-serie projectors over wil laten komen als zijnde native 4K projectors en daardoor hebben ze de mogelijkheid weggelaten om deze 4K Pro-UHD Enhancement uit te zetten, welke inderdaad ook zeer overtuigend werkt, maar om dan het 3D daarvoor op te offeren is een foute beslissing vind ik.

Video Modes en Memory

De Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B hebben voorgeprogrammeerde Color Modes, zoals Dynamic, Vivid, Bright Cinema, Cinema en Natural, welke gemakkelijk via je AB op te roepen zijn. Vanuit de doos begint deze projector te draaien in Bright Cinema, omdat dit meer licht geeft en mensen dat graag willen zien denken fabrikanten. Zoals je straks in de helderheidsmetingen kunt zien komt de kleur het best tot zijn recht in de Natural Mode. Een ISF-kalibratie is op deze projector echt wel nodig.

Al deze aanpassingen of misschien je eigen voorkeuren kunnen worden weggeschreven in de lege Memory banken welke je via het menu of via de afstandsbediening met de knop Memory kunt oproepen. Je gaat hier dan net als hoe ik bij het gedeelte van de Lens Memory heb beschreven in, maar nu kies je voor de bovenste genaamd Image. Vervolgens kun je kiezen om je instellingen weg te schrijven in één van de 10 geheugens onder Save Memory of later bij Load Memory juist weer oproepen. Let wel op dat je bij het inladen niet per ongeluk kiest voor Save, waarbij je jouw huidige Mode of aanpassingen niet zomaar over je lievelings Mode heen schrijft. Je krijgt wel eerst nog een waarschuwing, maar als je even niet oplet,...
Heel raar dat Epson hiervoor gekozen heeft.

Projectorfunties en Menustructuur

Epson heeft zijn Menu structuur verandert. Zelf vind ik het er niet echt mooier op geworden, maar wel handiger. Qua uiterlijk lijkt het menu nu een beetje op de achterkant van een programma dat nog niet is afgesloten voor gebruik. Alles bevindt zich rechts nu als één lange rij van boven naar beneden, met aan de zijkant links eventueel de hoofdgroepen, waarmee je meteen een stukje naar beneden springt. Eenmaal aan de rechterkant scrollend, blijf je daar vaak toch wel hangen, afhankelijk wat je jezelf aanleert. Echt sierlijk vind ik het menu niet. Maar smaken verschillen.

Wat ik wel een misser vind is dat bij Memory de Save functies boven de Load functies is geplaatst. Wanneer je als consument later iets wilt oproepen, dan is de kans groot dat je uit gewenning juist een mode overschrijft. Bij een voorgeprogrammeerde ISF-model is het zeker niet prettig als dat gebeurt. Nu kun je ervoor kiezen om dingen ook naar een USB weg te schrijven, dus daar zou je voor de zekerheid dan je ISF-kalibratie kunnen opslaan.
- Wat echt onbegrijpelijk is, zeker voor een ISF Certified model, is dat je het Menu niet vanuit het midden kan verplaatsen naar opzij. Tijdens ISF-kalibraties is dat behoorlijk onhandig en geeft gedoe, dat weliswaar overkomelijk is, maar niet nodig zou moeten zijn.

Dan gaan we nu even door de omgeving van het nieuwe menu van de Epson LS-serie en laat ik de belangrijkste functies zien.
* Om te voorkomen dat iemand de settings allemaal probeert over te zetten op zijn projector, wat echt nadelig voor je projector gaat zijn, omdat elke projector na een ISF-kalibratie weer eindigt met compleet andere settings, heb ik ervoor gekozen om het menu met de standaard settings vanuit de doos te fotograferen.

Frequently Used Settings - zie foto 1.
Dit is de eerste uit de groep die je links ziet staan en rechts hiervan bevinden zich de settings: Image Enhancement, Light Output en Information (Foto 2) welke allemaal tevens direct op je afstandsbediening te vinden zijn. Dat Image Enhancement hierbij staat is wel raar, omdat je deze maar 1 keer goed afstelt. Je kunt rechts dus naar beneden scrollen, maar ook weer terug gaan naar links om direct naar de volgende groep te springen. Het serienummer is hierbij even afgeplakt. Ga je links naar de 2e, dan zie je die groep rechts meteen omhoog springen.

Image - zie foto 3
Dit is de 2e groep met rechts bovenin de Color Modes vanuit de doos zie foto 4, met daaronder de zwart afstelling, het contrast, de kleur, scherpte en tint. Dan vind je hier de White Balance waarmee je ISF-dealer de grijswaarden afstelt en op foto 5 kun je zien hoe dat eruit ziet. Vervolgens kun je hier de sterkte van Frame Interpolation kiezen en vind je de oorspronkelijke plek van de Laser sterkte Light Output. Dan komen we bij de Dynamic Control dat nu niet meer voor de Iris is maar met de Laser wordt gedaan en vervolgens bij Image Enhancement voor het tunen van de detailweergave, maar hieronder meer hierover. Dan komen we op de verderop beschreven nieuwe functie Scene Adaptive Gamma met daaronder nog de Gamma keuze zelf zie foto 6 welke je als consument beter niet kunt wijzigen zonder dan ook de details in het zwart te corrigeren. Vervolgens zie je op foto 7 het CMS (Color Management System) waarvan je per kleur (foto 8) de Tint Saturatie en Luminantie kunt afstellen. Bij elk gedeelte kun je onderin dat Menudeel ook weer Resetten.

Signal I/O - zie foto 9
Hier vind je voornamelijk HDMI settings, zoals Signal Format welke op Limited moet staan voor video en de Overscan Uit, de Color Space op Auto, want die werkt goed, maar wil het bij streaming misgaan dan kun je dat hier alsnog wisselen van REC709 naar BT2020. Verders vind je hier nog de Dynamic Range (foto 10) waarin je deze van Auto naar SDR, HDR of HLG kunt verplaatsen, maar ook deze werkt in Auto prima en onderin HDMI-In EQ Level met daartussen nog de functie Image Processing en dit is voor gamers belangrijk, omdat je deze van Fine naar Fast kunt zetten om de video bewerking lam te leggen zodat de Lag Time verkort wordt, maar later meer hierover bij Gamen en Lag Time.

Installation - zie foto 11
Hier kun je de instellingen bepalen voor het plaatsen van je projector, dus wat eenvoudige Test Patterns oproepen in elke primaire kleur, zie foto 12. Je kunt het beeld voor je Projection style kiezen, om deze te draaien of te spiegelen, zie foto 13. Deze worden gevolgd door Keystone maar raad ik af, Blanking wat handig is als je een Scope scherm gebruikt en je over stralend beeldmateriaal wilt afkaderen. En als laatste High Altitude, voor diegene die gaan verhuizen hoog in de bergen waar de lucht ijler wordt, zodat de projector toch nog goed kan ademen.

Display - zie foto 14
Hier heb je nog wat luxe keuzes voor hoe menu's overkomen en wat je wel en niet hoeft te zien, maar helaas niet de positie van het menu. Ook vind je hier de Panel Alignment settings, maar hieronder gaan we daarop verder.

Operation - zie foto 15
Ook hier vind je wat handige instellingen zoals Sleeptimer, na hoeveel tijd de projector moet uitvallen als hij geen signaal ontvangt. de 12V Trigger om je scherm automatisch te laten zakken als de projector Aan gaat en weer omhoog als deze uit gaat. en de Inverse Direction Button voor als je projector ondersteboven hangt en je de richting van je cursor wilt omdraaien, wel zo handig.

Management - zie foto 16
Hier kun je verschillende dingen op slot zetten, zoals het bedieningspaneel. Tevens vind je hier de Color Uniformity welke ik hieronder apart bespreek en kun je hier de plaats bepalen waar je de instellingen wegschrijft. Ook vind je hier de 22 Talen waarin je het systeem kunt zetten waaronder Nederlands (foto 17), al vind ik Engels altijd het meest prettig, anders vind ik de helft vaak niet meer terug hahaha.

Netwerk - zie foto 18
Dit gedeelte heb je nodig als je de projector gaat gebruiken in je netwerk en waar je bv. het IP adres terugvind.

Memory - zie foto 19
Hier kom je meteen terecht als je op de afstandsbediening op Memory drukt en hier bepaal je eerst of dit voor Image is (je video modes) of voor Lens Position (je focus zoom en lens shift afstellingen). Dan kun je kiezen voor Wegschrijven, Laden, Hernoemen, Wissen of gewoonweg Resetten, zie foto 20. 

Initial / All Settings - zie foto 21
Hier kun je heel de projector Resetten, behalve de teller van de Laser Uren. Geen zorgen, want eerst kun je nog van alles uitvinken wat niet in de Reset meegenomen mag worden. Ook kun je hier de firmware bekijken en updaten.

Dit was best een lang stuk, maar scheelt je wel het lezen van de gebruiksaanwijzing. Nu je weet hoe de projector werkt, hoef je hem alleen nog maar aan te schaffen.

Image Enhancement - Presets em Super Resolution

Image Enhancement bevat Presets welke beeld verscherpende functies bevat om details te versterken, zoals Super Resolutie. Deze versterken al snel teveel en geven dan een negatief effect op het beeld. Elke Preset doet dit steeds sterker, maar geven alleen verschil in de standen van de sliders, dus heb ik zelf gewoon Preset 1 gepakt en hierop wat aanpassingen gedaan tot het beeld zeer netjes, scherp gedetailleerd was, zonder dat het een negatieve werking heeft. Je wil wel alle haren van een kat kunnen zien, zonder dat  een verscherpte dikke rand om de ene haar dat van de andere wegdrukt. Kunstmatig lijkt het dan op het eerste gezicht wel scherper, maar eigenlijk verlies je juist aan detail en resolutie.

Panel Alignment

Epson heeft op de Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B ook de mogelijkheid toegevoegd om de panelen uit te lijnen. Hierbij stel je de Rode en Blauwe paneel af op Groen. Bij de ISF-kalibratie wordt dit bij Mediasluis tijdens het checken van de projector altijd gedaan, met de projector op het hart van het scherm. Meestal verbeterd dit meteen de scherpte van het beeld, maar het is iets wat je na het vervoeren en ophangen wel zou moeten nalopen.

Via het Menu kom je hier makkelijk bij. Het afstellen van de Panelen kun je per Zone doen als je ruim de tijd neemt, maar ik raad aan om dit gewoon met het gehele paneel te doen en het zo te laten. Zelf vind ik het fijn om Rood of Blauw op alleen Groen af te stellen, dus RG of GB en niet op RGB.  Concentreer je eerst voornamelijk op het midden. Vaak heb je wat speling en kun je de zijkanten of de boven- en onderkant middelen. Dit raster is heel overdreven, dus je ziet aan de buitenkanten altijd wat kleur uitsteken, maar bedenk dan even dat je hier naar een heel overdreven tafereel kijkt, want eigenlijk zit je op een 32e deel van de pixel te schuiven. Op het normale beeld is het dan opeens zeer schoon.

Color Uniformaty

Omdat de uniformiteit van het beeld over een langere periode gedeeltelijk wel eens kan verkleuren heeft Epson nu ook weer op de LS-serie projector de functie toegevoegd van Color Uniformity. Hiermee kun je specifiek op een klein gedeelte van je scherm, de verkleuring met een Witbalans Correctie rechttrekken op 11 niveaus van Zwart naar wit per 10 IRE, dus in grijswaarden met steeds 10% verschil. Hier heb je dan wel weer meetapparatuur voor nodig, maar normaal werd een projector hierop teruggestuurd voor reparatie.

Let wel,... als er een stofje op een van de panelen terecht komt en je een Magenta, Cyaan of Gele vlek ziet, is dit niet weg te halen op deze manier en moet hij  bij MService schoongezogen worden. Iets wat ik enkele jaren terug na de modderramp in Japan geregeld op de TW9300 serie zag, omdat de fabrieken daar tijdelijk blijkbaar niet meer stofvrij waren.

Uit de doos metingen

Ik heb elke Color Mode doorgemeten en ik zal ze hier maar niet allemaal gaan neerzetten, maar in Natural kwam de kleur het dichtste bij de 6500 Kelvin en dat is een goede basis om op te beginnen. Vanuit de doos kloppen de kleuren voor geen meter en in die Bright Cinema Color Mode met zijn 7926 Kelvin snap je wel dat het beeld veel te koud overkomt. Als het maar veel licht geeft, toch? Jammer vind ik dat. Ook de Cinema stand welke op het eerste gezicht qua dynamiek wat mooier overkomt, laat naast de 7695 Kelvin tevens grote afwijkingen zien bij de voormeting zie foto 1. Het oog is het meest gevoelig voor Luminantie en boven de DeltaE 3 ga je de afwijkingen al goed zien, maar hier in Cinema zit Blauw bijna op DeltaE 40.

Natural komt vanuit de doos op 6863 Kelvin. De Gamut Luminance zit voor Rood en Magenta maar net onder de DeltaE 5. Dat leek mij dus een mooi uitgangspunt om de ISF-kalibratie op los te laten. Ook hier zie je de witbalans uiteen lopen. Elke Gamma Curve op deze LCD projector staat met 2.1 of minder echt veel te laag, want films worden voor thuis gemasterd in Gamma 2.4 wat meer diepte in het beeld geeft. We gaan even kijken wat we hieraan kunnen verbeteren

Na ISF-Kalibratie metingen

Het ISF kalibreren naar Hollywood standaard is op deze Epson EH-LS12000B best wel prettig werken. Niet alles gaat zoals ik het graag zou zien, omdat je tegen de beperkingen van de LCD Panelen aanloopt, maar stabiel is deze projector absoluut zeker wel. Eenmaal de Witbalans gedaan, daarna het CMS en dan weer terug tot deze gebalanceerd zijn moet op andere merken soms meerdere keren, maar hoefde met deze Epson dus niet, want alles stond nog net zo netjes.

Een grote misser van Epson is dat ze het menu in het midden hebben staan en je dit tijdens de ISF-kalibratie niet kunt verplaatsen. Op foto 3 en 4 zie je hoe de menu's van de White Balance en het CMS behoorlijk in het midden staan. Hoe ongelooflijk suf is dat, vooral op een ISF Certified model als de LS12000B. Gelukkig staan de menu's van de Witbalans en het CMS nog onder het midden en kun je deze ook door steeds op de Menu knop net onder de Cursor te drukken, laten verdwijnen of weer terug laten komen. Dus uiteindelijk wen je hier wel aan, maar toch wel erg slordig en ondoordacht.

Zoals je op foto 1 en 2 kunt zien is de ISF-kalibratie wel weer erg netjes geworden. Zoals altijd plaats ik hier geen losse Witbalans of CIE Diagram, omdat je zo'n losse meting ongebalanceerd tussen Chroma en Luma anders veel mooier kunt laten uitkomen, terwijl de andere dan niet meer goed is. Met een complete gebalanceerde eindmeting zie je wat je ook daadwerkelijk gaat krijgen en waar je mee kijkt. Als een dealer altijd een perfecte CIE Diagram laat zien, moet er toch wel een belletje gaan rinkelen. Hetzelfde geld als je eventjes op een ISF-kalibratie kunt wachten, want even serieus,... na een half uurtje is de projector net warm en heb je een profiel kunnen maken van de projector tussen je Spectroradiometer en je Colorimeter en ga je net beginnen. Ook als de projector net uit is gezet, moet je hem niet meteen verplaatsen.
Wat er zoal gedaan moet worden bij een ISF-kalibratie en waar dat goed voor is, kun je in dit stukje lezen: ISF-Kalibratie

De twee eindmetingen:
Ik heb twee metingen geplaatst om te laten dat deze projectors wel naar Gamma 2.4 kalibreerd kunnen worden, maar dat dit het beeld juist minder transparant maakt en het heeft een beetje nadelige invloed op de kleurdiepte.
- Zoals je kunt zien heb ik met de Witbalans alle grijswaarden weer mooi strak weten te krijgen, wat een zeer schoon beeld geeft dat meteen ook minder digitaal over komt.
- Zoals je in de CIE Diagram kunt zien, heb ik alle kleuren met het CMS (Color Management System) ook weer zeer netjes naar REC709 kunnen kalibreren door de Tint, Saturatie en Luminantie af te stellen voor zowel de primaire kleuren Rood, Groen, en Blauw alsook de secundaire kleuren Cyaan, Magenta en Geel. Dit werkt op deze Epson gewoon zeer prettig.
- Op de Gamut Luminance kun je zien dat de Luminantie voor alle kleuren ook weer netjes onder de DeltaE 1 staan, terwijl de afwijkingen pas vanaf DeltaE 3 zichtbaar worden.
- Ook staat alles in de DeltaE 2000 netjes onder de DeltaE 3 voor zowel de grijswaarden alsook de kleur.
Zo kan deze projector weer even mee tot zijn herkalibratie.

Het verschil met meting 2 is dat deze in Gamma-2 is gedaan om zo een gamma curve te verkrijgen van 2.4, maar zoals je kunt zien wordt hierdoor tevens de kleurdiepte een stuk kleiner, verdwijnen de diepste details teveel tijdens het bekijken van het resultaat en komt het beeld zo erg wollig over, bij een vergelijk van 2 weggeschreven testen in de Memory 1 en 2. Dus dit is duidelijk een beperking van deze LCD panelen t.o.v. de concurrerende LCoS varianten, welke wel goed in Gamma 2.4 te kalibreren zijn en dan alsnog zeer transparant blijven overkomen met nog meer diepte in het beeld.
Maar zoals je op foto 1 kunt zien heeft deze projector nu wel gewoon een mooie gamma curve van 2.2 en ziet het beeld er zeer gelikt uit en echt zoveel beter dan vanuit de doos.

Helderheid in Ansi Lumen

Dit is altijd een handig review gedeelte om de helderheid met andere projectors te vergelijken. De helderheid die op de doos of in de specificaties staan worden maar zelden daadwerkelijk gehaald en het beeld is dan vaak dusdanig slecht dat hij louter als enorme bouwlamp of verstraler kan dienen. In ieder geval niet serieus voor gebruik als videoprojector, omdat het beeld in die stand enorm Groen/Blauw is en dat ziet er gewoon echt niet uit. Of nu toch wel?

Zo vanuit de doos in de Dynamic stand geeft de Epson EH-LS12000B die ik hier heb zelfs meer licht dan die 2700 Lumen die in de specificaties staat aangegeven. Maar ISF-gekalibreerd naar Hollywood standaard toch niet helemaal, al komt hij in de 100% Laser Mode ISF-gekalibreerd toch best nog ver.
Maar goed,... koop je een videoprojector om de helderste zaklamp te showen, of om een waanzinnige mooie bioscoop in huis te hebben?

Deze Epson EH-LS12000B geeft in alle Modes behoorlijk veel licht en doet dit in alle stilte tot aan 75% van de Laser helderheid. Dit verstellen doe je in stapjes van 5%, maar vanaf 50% en ook weer 75% gaat het geluidsniveau wat omhoog. Daarom heb ik deze de naam Low, Medium en High gegeven. Hieronder vind je de gemeten helderheid in Ansi Lumen, voor elke standaard Mode zo vanuit de doos en voor de na ISF-gekalibreerde Modes.

Na ISF-kalibratie in D65 REC709:
1161 Ansi Lumen - Low 2K SDR Laser Mode op 50%
1677 Ansi Lumen - Medium 2K SDR Laser Mode  75%
2264 Ansi Lumen - High 2K SDR Laser Mode op 100%
1707 Ansi Lumen - Medium 4K HDR Laser Moder 75%
2304 Ansi Lumen - Medium 4K HDR Laser Moder 100%

Zo vanuit de doos:
1481 Ansi Lumen 6863 Kelvin - Natural
1052 Ansi Lumen 7695 Kelvin - Cinema
1530 Ansi Lumen 7926 Kelvin - Bright Cinema
1489 Ansi Lumen 9754 Kelvin - Vivid
3007 Ansi Lumen 7772 Kelvin - Dynamic

Na Het kalibreren van een Epson EH-LS11000W heb ik meteen maar even de Ansi Lumen gemeten op 3 ISF Modus die ik voor de klant heb gedaan.
En zoals je kunt zien geeft de LS11000W behoorlijk wat minder licht dan de LS12000B en scheelt dat in High 554 Ansi Lumen, maar ook in Eco Mode scheelt dat 268 Ansi Lumen.
    893 Ansi Lumen - Low 2K SDR Laser Mode op 50%
  1324 Ansi Lumen - Medium 2K SDR Laser Mode  75%
  1710 Ansi Lumen - High 2K SDR Laser Mode op 100%
Voor de foto hiernaast heb ik de LS12000B naar links verschoven op mijn scherm en de LS11000W naar rechts, zodat ze gelijktijdig naast elkaar projecteren in de ISF Medium Mode voor 2K SDR en daar zie je al goed verschil in helderheid, maar live is dat nog veel duidelijker.

Zwartniveau en Dynamic Contrast

Epson gebruikt voor zijn Dynamic Contrast geen Iris meer, maar gebruikt daar nu een dynamische Laser controle voor. Volgens de specificaties zou de Epson LS-Serie een Contrast Ratio hebben van 2.500.000:1 en natuurlijk kan hij de Laser helemaal dimmen dus ja,...  Alleen laten dit soort getallen je geloven dat het Native zwart ongelooflijk diep gaat zijn en dat is niet zo. Nu vind ik het zwartniveau van de Epson LS12000B in dit prijssegment al behoorlijk mooi en kan ik hier echt wel mee leven, mits ik het niet ga vergelijken met de concurrentie.

Voor wie bekend is met de vorige TW9400 moet weten dat we hier met dezelfde panelen te maken hebben. Het verschil is nu natuurlijk wel, dat Epson er naast zijn 4K Pro-UHD Enhancement techniek waarmee hij nu wel echt een 4K resolutie kan vertonen, tevens ook een Laser lichtbron gebruikt waarmee hij ongelooflijk snel het beeld kan dimmen en wat veel sneller werkt dan een automatische Iris. Maar het Native zwart is wel nog steeds hetzelfde gebleven. Het zijn de andere technieken eromheen die ervoor zorgen dat het plaatje er mooier uit gaat zien. Blijf je met de Laser helderheid onder de helft, dan helpt ook dat om het zwart wat dieper uit te laten komen, want meer licht door het paneel lift het zwart als bodem nu eenmaal wat op en dat is normaal.

Tijdens een heel donkere scène met bv. alleen maar een zwarte sterrenhemel, zie je inderdaad dat het zwart wat dieper kan komen dan bij de TW9400, waarbij de sterren natuurlijk wel ook vrij donker worden en dan niet meer van de zwarte hemel af spatten. Een combinatie van deze dynamische Laser functie en een Iris had hier dan nog wat meer mee kunnen doen, maar helaas. Komen er meer lichte voorwerpen in het beeld dan moet de Laser meer licht gaan geven en valt het native zwart meteen door de mand. Zo wordt het plaatje al vrij snel wat we gewend waren van de vorige Epson TW9400. Ik heb het hier wel echt alleen over het contrast en zwartweergave en niet ook over de rest van het beeld, want deze nieuwe Epson LS-Serie heeft wat dat betreft nu echt meer in zijn mars.

Je kunt je voorstellen dat dit bij de LS11000W een stuk minder spectaculair is, want die gebruikt de panelen van de vorige TW7xxx serie en dat was gewoon een instapper qua zwartweergave. Op de foto hiernaast kun je goed zien hoeveel beter het zwart is op de LS12000B (links) t.o.v. de LS11000W (rechts) welke ik speciaal hiervoor tegelijkertijd naast elkaar had staan en met de Lens Shift zo had verschoven dat dit op één scherm te zien was. Het zwart is geprojecteerd met beide projectors zonder de Dynamic Laser Control. Ik gebruikte hiervoor een zwarte Pattern met 10 IRE Window, zodat je snapt wat het is waar je naar kijkt. Naast de mindere helderheid in lichtopbrengst geeft dat als geheel duidelijk veel minder contrast in het totale plaatje, iets wat zeker ook invloed heeft op de HDR weergave van de LS11000W, welke dus minder goed tot zijn recht kan komen.

Scene Adaptive Gamma

Naast het knijpen van het zwartniveau via de Dynamic Laser Control, versterkt Epson het dynamische beeld nog wat verder door gebruik te maken van een dynamische gamma, genaamd Scene Adaptive Gamma. Dit werkt gecombineerd eigenlijk best wel mooi. Je moet zo natuurlijk niet je ISF-kalibratie gaan doen, want dat gaat dan alle kanten op. Zie het als een extra keuze wanneer je de Dynamic Laser Control wil inzetten. Zelf vind ik het totale plaatje van deze projector hiermee behoorlijk mooi geworden.

Standaard vanuit de doos staat dit in de Natural Mode op 0 en in de Cinema Mode op 2, maar zelf vind ik dit na de ISF-kalibratie niet echt zo goed en pas ik dit aan. Voor 2K SDR staat deze stand wel weer anders dan voor 4K HDR, maar als je de projector bij Mediasluis koopt, hoef je jezelf hier allemaal geen zorgen over te maken en worden alle instellingen al voor je geoptimaliseerd. Heb je dit alles liever uit, dan kan dat en schrijf je dit lekker weg in één van de vele overgebleven lege Image Memory Modes.
Dit geldt ook voor de Image Enhancement Preset instellingen.

Schaduw en Details

Details kom je zeker niet te kort op deze projector. Vooral na de ISF-kalibratie en het fijner afstellen van de settings komt alles goed tot zijn recht. Ondanks dat de Dynamic Control met de Laser soms heel diep kan gaan, komen de details met de Adaptive Gamma er gewoon heel mooi en scherp uit. Sterker nog,... als we wat verlichting aan hebben in de kamer, dan is het de Epson die bij ons wordt gebruikt. Juist omdat het zwart niet zo diep gaat als bij de LCoS projectors van de concurrentie en dit gecomplimenteerd wordt met veel licht, is alles op dat sfeervolle verlichte niveau gewoon zeer duidelijk zichtbaar. Een projector met ZEER diep zwart, verliest met wat licht erbij juist aan details, omdat deze dan worden weg gewassen. Dus als je wil projecteren in een ruimte dat niet goed verduisterd kan worden, is dit wel DE projector die je hebben wilt. De kleur van de projector ombouw zelf maakt op deze modellen ook geen verschil en is alleen maar cosmetisch bepalend voor de ruimte waarin hij komt te staan.

Frame Interpolation

De opvallende rust in het beeld van deze nieuwe Epson LS-serie is natuurlijk niet zomaar toevallig. Epson heeft hiervoor weer een Frame Interpolatie toegevoegd welke zodanig goed is dat dit gewoon meteen opvalt. Deze kan zich al aardig meten met die van Sony en dat wil toch echt wel wat zeggen en is een knap staaltje werk van Epson. Hier ben ik ontzettend blij mee, want bij de vorige TW9400 was deze gewoon echt niet zo goed en dat viel gedurende de demonstraties vaak duidelijk op tijdens het vergelijken. De Frame Interpolation van deze Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B is dus echt enorm verbeterd. In de Low stand maakt het de projector in zijn geheel al zeer rustig en stabiel om naar te kijken.

Ik heb meteen veel moeilijke scènes vergeleken met de Sony VPL-VW290ES en de verouderde JVC DLA-N5 en hij zit kwalitatief eigenlijk tussen deze twee merken in. Zo goed als dat Sony dit met zijn Motion Flow doet heb ik het ook nog bij geen enkel ander merk gezien, dus dat de Epson dit niet geheel haalt is echt geen schande, al had het natuurlijk wel erg leuk geweest. Nou petje af voor Epson. Nu is JVC inmiddels met zijn HDMI 2.1 projectors gekomen zoals de JVC DLA-NP5 en NZ-serie Laser projectors en die hebben nu ook een ongelooflijk vloeiende Frame Interpolatie, dus die onrust is ook bij JVC een Non- issue geworden.

Ik begrijp best dat niet iedereen gecharmeerd is van Frame Interpolatie en sommigen zich prettig voelen bij de verspringende beelden tijdens Pans (het verschuiven van de camera). Stel je een bus voor met vierkante ramen die van links naar rechts langs de camera rijdt. Hiervoor zijn 24 beelden per seconde gewoonweg te weinig om het vloeiend te laten verlopen. De vierkante ramen met raamwerk verspringen heel stoterig van links naar rechts. Dat is waarom veel series nu geschoten worden op 60fps (frames per seconde) in plaats van 24fps. Nu ging er bij analoge film meestal toch wel een soort shutter-blade langs de gate (film opening) welke het beeld dan minstens 2x liet flikkeren voordat het wisselde en waardoor het overkwam alsof je naar minstens 48 beelden per seconde keek. Ook bij mijn professionele Elmo GS1200 8mm cinema-projector had je de mogelijkheid van een 2x of 3x shutter-blade in de projector. Daardoor had je veel minder moeite om naar heldere analoge filmbeelden te kijken. 

Met Frame Interpolatie wordt dit tekort aan frames ook vloeiender gemaakt, waardoor alles in het beeld rustiger verloopt. Dit is dan niet alleen maar domweg met een verdubbeling aan beeldjes, maar gaat veel verder. Een goede FI past de tussenliggende beeldjes namelijk ook nog aan en berekent waar de voorwerpen daartussen zouden moeten staan en plaatst deze hier dan alsnog zelf tussen. Dit doet de FI niet enkel met één voorwerp (zoals een overvliegende bal), maar echt met elk voorwerp dat in het beeld beweegt. Je begrijpt dat er bij een drukke scene met heel veel details, misschien wat rare spookachtige effecten kunnen ontstaan. Doet de FI dit toch heel erg goed, maar zet je deze functie te hoog, dan verandert het filmische beeld haast weer in een live video uitzending en dat haalt je weer uit de droomwereld welke de regisseur wilde neerzetten. Je begrijpt al dat het niet eenvoudig is en hier zijn ze dan ook al jaren mee bezig om dit alsmaar te verbeteren.

Het alternatief is natuurlijk,... gewoon naar films en series kijken in 60P of 120P. Gelukkig zien we wel steeds meer series verschijnen in 4K/60P. Van mij mogen ze dat filmen zelfs al in 120P doen, want dat is toch de standaard waar we naartoe willen met UHD. Toch is het momenteel bij films nog maar een enkele die 60fps heeft en ook de oude films willen we graag blijven zien, dus geef mij dan ook maar een goede FI.
Gamen kan via HDMI 2.1 overigens wel al in 4K-120P op deze projector via de nieuwe spelconsoles, maar straks hier meer over. 

Beeldprestatie in 2K SDR

Wat deze Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B projectors na de ISF-kalibratie neerzetten is echt heel erg goed. Vanuit de doos was dit meteen duidelijk te koud en zag er winkel pimped uit. Je weet wel,... hij moet opvallen. Iets wat met projectie in een verlichte zaak niet meevalt, maar in die Bright Cinema mode best nog zou lukken in een donker hoekje. Dit is niet waarvoor je zo'n mooie projector als dit koopt. Dus nu deze na de ISF-kalibratie geeft wat hij moet doen is het meteen een compleet ander plaatje. Ik had het natuurlijk voor de kalibratie wel al gezien, maar het valt mij nu weer meteen op wat een enorme rust deze LS-serie geeft. Ik ben de vorige TW9400 gewend dus ik dacht mij bij het Aanzetten te concentreren op het licht, de kleuren, de scherpte en upscaling van de 4K Pro-UHD Enhancement. Maar meteen was ik weer enorm verrast tijdens het inzoomen op de gebouwen in de openingsscène van Batman Dark Knight, hoe rustig of dat dit allemaal verloopt. Dan geniet je meteen ook meer van de rest van het plaatje dat erg diep helder en zeer overtuigend overkomt. Jazeker, er komt zeer veel licht uit deze projector, terwijl hij nog zo stil is en ook dat blijft me verwonderen. Nu was de vorige lamp versie ook wel erg stil in combinatie met diens helderheid, maar het valt nu nog meer op.

Nu is het objectief blijven bij zo'n projector als deze best moeilijk als je verwend bent. Wij kijken normaal altijd met de JVC N7 of Sony VW590 welke beiden LCoS projectors zijn, waarvan LCoS bekend staat dat dit zeer transparant overkomt en dat met een zeer diepe native zwart weergave. Maar ik ben behoorlijk verrast te bemerken hoe goed ik van deze LS12000B kan genieten. Voor een LCD projector is deze zeer overtuigend en geeft hij een zeer natuurlijke scherpte, zonder de bekende raster beleving welke LCD normaal altijd meegeeft. Wat dat betreft ervaart deze projector met 4K Pro-UHD techniek behoorlijk, alsof alles echt door een native 4K paneel heen gaat. Het grote geprojecteerde beeld heeft een natuurlijke scherpte waarbij ook de kleuren in 2K SDR heel levendig worden weergegeven. Ik ben echt positief verrast.

In mijn woonkamer zou ik best met alleen deze Epson LS-serie projectors kunnen leven, met wat ambient light van achter mijn scherm. In mijn bioscoop, wordt het een ander verhaal, maar ook omdat ik kritisch en verwend ben, maar daarvoor kan ik onderaan beter wat dieper ingaan op de verschillen die er zijn tussen de Epson LS12000B en die van de concurrentie.

Beeldprestatie in 4K HDR DCI P3

Ook wat deze Epson projector met 4K HDR neerzet is echt ontzettend goed. Hoe duurder een projector wordt, des te kritischer gaan we kijken.
Dus is dit een Native 4K projector,... nee. Maar kun je dat dan zien,... niet echt.
Met de 4K Pro-UHD Enhancement, een zeer stille, effectieve shift techniek waarbij Epson zijn 3-LCD 1080P Chip met een halve pixel in 4 richtingen verplaatst om zo die 4K resolutie van je bronmateriaal te verdelen over het scherm geeft als je dit berekend eigenlijk een resolutie van 3K, maar het UHD is qua resolutie dusdanig goed dat het echt wel overkomt als zijnde native 4K. Je moet dus wel heel goed één op één gaan vergelijken.

Die Shift techniek doet hij overigens zelfs in 480hz en zo kan deze Epson LS-serie projectors nu het beeld zelfs in 4K 120fps laten zien. Als bronmateriaal kun je bv. een PlayStation-5 of Xbox-X spelconsole gebruiken. Maar straks meer hierover.

En voor de 4K 24P films heeft hij zijn ongelooflijk goede Frame Interpolatie in huis voor nog steeds een rustige 4K beleving.

Ook het HDR is ontzettend goed gedaan en oogt bij veel daglicht opnames alsof je er gewoon echt bij bent. De enorme lichtopbrengst in de 100% laser stand geeft daar dan ook voldoende energie voor. Over het algemeen zien vooral de gemiddelde en lichte scènes eruit alsof je erbij bent en komt alles behoorlijk los van de achtergrond. Kijken we naar The Shallows in de tweede scène op het strand, waar Blake Lively haar Surfplank aan het klaarmaken is, dan zit die mooie meid gewoon echt voor je neus. Alles komt helemaal los, alsof je het zand kunt pakken en tijdens de golven het water op je gezicht kunt voelen.

Voor het HDR heeft Epson een speciale HDR slider, welke via de HDR knop op je AB vrij snel bereikbaar is. Dit is vooral erg handig, omdat je afhankelijk van de MaxCCL aan Nits in een film de Slider kunt aanpassen. De Epson foto's 3 en 4 laten goed zien wat je hiermee kunt bereiken. Zelf heb ik hem gewoon op 8 staan en heb ik niet zo snel de behoefte om dit aan te passen. Als zeer kritische film test voor HDR heb ik de 4K UltraHD Blu-Ray van Aquaman genomen op de scène in Atlantis. Alles is daar ongelooflijk fel wit verlicht en indien het HDR niet goed wordt verwerkt, zie je daar dus helemaal geen details. JVC deed dit met zijn Frame Adaptive HDR bijzonder goed en Sony kwam later met Dynamic HDR, maar Epson doet daar niet aan onder en soms zelfs beter. In Atlantis is alles in ieder geval ontzettend goed zichtbaar, alsof Epson deze projector hierop getuned heeft. Met de HDR Slider naar 11 wordt het nog mooier, maar heb je daar steeds geen zin in, kun je hem ook gewoon op 8 laten staan.

Wel zijn er bij UHD zeker 5 factoren die nodig zijn voor een levensechte beleving, waarvan deze Epson LS-projectors er hier in ieder geval 3 zeer goed doen. Dan heb ik het over; Hoge resolutie - Vloeiend beeld - Veel licht - Diep zwart - Grote kleurdiepte. Worden de scènes in een film donkerder, dan ga je ook tijdens 4K HDR wel het diepere native zwart missen welke de concurrentie je wel kan gaven, maar daar betaal je dan ook wat meer voor. Je begrijpt natuurlijk wel dat de LS11000W hier met zijn wat matige native zwart weergave helemaal het nakijken heeft.

Bijvoorbeeld bij The Passengers, een Sci-Fi film met veel donker en licht, ga je al snel het native diepe zwart missen van de concurrerende projectors en komen de dingen minder los van het scherm. Lampjes geven tot mijn verbazing dan toch nog steeds wel echt licht, maar het oogt allemaal wat minder echt. Blinkend metaal heeft gewoon diep zwart nodig om het licht ervan af te laten spatten, dus de robot bediening komt minder spectaculair over en dat is wel jammer. Maar meteen denk ik weer aan het verschil in prijs dat daarvoor nodig is. Ook LCD ten opzichte van LCoS laat hier wel zien dat je wat aan transparantie mist, al viel dat bij lichte scènes zoals in The Shallows op het strand echt niet op.

Het gemis van de DCI P3 filter, welke de TW9400 wel gewoon in huis had, maar hier op de LS-serie hebben weggelaten, is een zichtbaar gemis.
Je kon over de TW9400 zeggen wat je wilde, maar voor die prijs kreeg je na kalibratie tijdens 4K HDR in DCI P3 wel de kleuren te zien zoals ze op de schijf gemasterd zijn. Dit moet je met deze LS-serie nu missen, waardoor de kleuren in REC709 (van Blu-Ray) blijven hangen en dat is bijzonder jammer. Misschien dacht Epson aan die 30% verlies aan licht en wilde ze het 4K zo helder mogelijk weergeven, maar laat dat dan de keuze zijn van de consument zelf. In DCI P3 zijn er veel meer nuances in kleuren te zien, waardoor de kleur van bv. huid en gras meer levensecht over komen. Nu hebben de Sony projectors en de instapper van JVC ook geen DCI P3 filter, maar komen die met hun LCoS-panelen wel een heel eind verder qua kleurdiepte en blijven niet hangen op REC709, zoals ik tijdens de ISF-metingen bij deze Epson LS-serie duidelijk kon zien.

Ik vreesde tijdens de ISF-kalibraties dus het ergste voor UHD, maar eenmaal naar 4K materiaal kijkende was ik best wel verbaast om te zien hoe Epson hier de kleurweergave creatief weet op te lossen, zonder een poging te wagen om de kleurdiepte van DCI P3 te halen. De kleuren zien er nu gewoon uit zoals we het al jaren op Blu-Ray gewend zijn, maar met de rest in UHD. Voor wie geen hoge eisen stelt om het zoveel mogelijk te willen benaderen zoals in de bioscoop, waar eigenlijk al jaren de kleuren in DCI P3 worden vertoond, is het misschien totaal geen probleem. Ik moet ook eerlijk zeggen dat ik het erger verwacht had. Vergelijk ik de kleuren met projectors van de concurrentie, dan zijn de kleuren tijdens 4K op de Epson gewoon wat directer. Tijdens The Shallows op het strand zien we dat haar huid, de zee en de lucht gewoon wat meer magazine-achtig overkomen. Wat minder realistisch, maar meestal toch best wel mooi.

Over het algemeen kunnen we behoorlijk genieten van veel 4K UltraHD Blu-Rays hier en vermijden we Star Wars gewoon even.

Gamen, Lagtime en 4K 120P

Gamen via deze 4K projector in 4K HDR en op 120P is werkelijk een droom die uitkomt. Ik hoef je niet te vertellen dat  het gamen in een bioscoop  echt wel het einde is en dat je op een 3 meter groot scherm helemaal in het spel wordt gezogen. Het is natuurlijk wel afhankelijk van welk soort spel, want soms heb je liever een kleine monitor voor een goed overzicht. Maar met een filmische game zoals Horizon op de PS5 is dat toch wel een ander verhaal.

Nu hebben we zitten gamen met onze Xbox-X en het spel Halo Infinite en dat is toch wel zo cool. Om in 4K HDR rond te wandelen op zo'n adembenemende mooie wereld van Halo is echt wel heel indrukwekkend. Om het 4K HDR in 120fps goed uit te testen zijn we met een Warthog tussen de bomen door gaan racen. Daarna zijn we met een Wasp tussen de bomen door gevlogen, maar ook zeer snel om jezelf heen gaan draaien, om te zien hoe goed of dat de projector dit kan verwerken en werkelijk,... je ziet helemaal niks meer verspringen. Zo vergeet je compleet dat je niet echt naar buiten kijkt. We hebben de Xbox-X ook nog op 4K/60P gezet, maar dan zie je bij dit soort testjes wel meteen, dat het beeld af en toe nog verspringt, iets wat bij 120P echt helemaal weg is, waardoor alles nog realistischer overkomt en je vergeet dat je in een game zit via projectie. 

Deze Epson EH-LS12000B heeft een minimale Lag Time van 38.3 Milliseconde als je de video verwerking van Fine naar Fast verplaatst. Dit kan via de AB zeer snel met de FIne-Fast knop bijna rechts bovenin.
Bij een Lag Time van 38.3Ms heb je namelijk met:
-   24fps een vertraging van 0,9 beeldjes per seconde.
-   30fps een vertraging van 1,1 beeldjes per seconde.
-   50fps een vertraging van 1,9 beeldjes per seconde.
-   60fps een vertraging van 2,2 beeldjes per seconde.
- 120fps een vertraging van 4,6 beeldjes per seconde.
Het is dus afhankelijk van welk soort spel je speelt, wil dit te traag of snel genoeg voor je zijn.

Nu heb ik dit gemeten met een apparaat dat via de HDMI kabel met 1080P werkt. Ik kan dus geen meting doen via HDMI 2.1 in 4K en dat realtime in 120fps. Het lijkt mij dat dit veel sneller werkt dan dat de omgerekende cijfers hierboven voor 120P doen geloven. Zoals wij hier speelden hebben we er helemaal niks van gemerkt en waren we enorm in de ban van de fictieve werkelijkheid om op een Halo rond te rijden, te vliegen en ons avontuur te beleven.

Het mooie van deze Epson LS-serie 4K HDR 120P projectors is dat deze eARC hebben dus,...
Zelfs als je geen versterker of soundbar hebt die HDMI 2.1 aankan, kun je toch met bv. je Xbox-X of PS5 op deze projector in 4K 120P gamen, door de console rechtstreeks in de projector HDMI 1 poort te steken en het geluid via de HDMI 2 eARC poort naar je audio installatie te laten lopen mits je op z'n minst wel de oude ARC functie hebt. Dit hebben we hier getest en werkt prima.

Projectiescherm aanbeveling

Deze Epson LS-Serie geeft best wel veel licht. Het geluidsniveau blijft daarbij ook vrij laag tot 75% van de Laser lichtsterkte. Zou je standaard al je SDR materiaal op dat niveau bekijken, dan heb je nog genoeg verschil als je op 100% in 4K HDR gaat kijken zonder het gevoel te hebben dat het opeens te donker is. De meesten weten nu wel dat HDR in de gemiddelde scenes wat donkerder kan overkomen, omdat de projector het extra licht nodig heeft voor de piek helderheid in lampjes en reflecties. Met de HDR Slider kun je dit niveau wel nog enigszins wat aanpassen tot hoever je het mooi vind en in hoeverre je nog effect ziet van HDR. Je kunt er bij deze projector dus gerust voor kiezen om een 3 meter breed scherm op te hangen en dan hou je nog steeds een zeer mooi plaatje over. De eerste 10.000 uur houdt de projector zijn meeste helderheid nog wel. De enorme resolutie die hij met zijn 4K Pro-UHD techniek geeft, zorgt ervoor dat het wel scherp genoeg is op de eerste rij.

Met een wat kleiner scherm geeft de projector je een meer spetterend plaatje en bij wat sfeer verlichte momenten of gewoon tijdens voetbal met bier en vrienden, kun je het beeld nog wat verder uitlichten. Ga je veel groter, dan verlies je die speling al snel. Ook zul je bij een heel groot scherm tijdens 4K HDR de HDR Slider sneller verlagen en maak je er dan al gauw SDR van.

De andere kant op,... met een nog wat kleiner scherm van ca 240 breedte, kun je de projector in de lagere Laser stand tot 50% gebruiken, waarbij deze nog stiller wordt, maar ook een wat dieper zwart weergeeft. Dit komt het totale beeld wel echt ten goede. Ook kun je dan de HDR Slider wat hoger laten staan en wordt dat 4K HDR dan wat dynamischer op je scherm. In een verduisterde bioscoop kun je dan misschien zelfs weer wat groter gaan, maar misschien dat je voor zo'n ruimte eigenlijk liever een JVC of Sony LCoS projector hebt met een nog veel diepere zwart weergave.

Vanwege de 4K resolutie zou ik wel een 100% structuur vrij scherm gebruiken wat niet rommelt met de pixels. Het liefst een doeksoort dat tevens diffuus is en daardoor geen hotspotting veroorzaakt, maar een zeer brede kijkhoek heeft en welke kleur neutraal blijft. Joe Kane heeft hiervoor samen met Da-Lite zo'n zeer neutraal scherm ontwikkeld dat eerst JKP Affinity heette,, maar later is omgedoopt tot HD Progressive 0.9. Dit materiaal moest voorheen nog vanuit Amerika overkomen en duurde meestal 6 weken op zijn snelst, maar na veel blijven vragen is het sinds een tijdje ook te koop in Nederland als Projecta, maar alleen in de hoogste kwaliteit scherm ombouw. Dus alleen Tab-Tensioned als zijnde Elektrisch inbouw Descender en opbouw Elpro Concept, of met een vast Fixed Frame scherm HomeScreen Deluxe.
Een review van dit materiaal vind je hier: Projecta (Da-Lite) HD-Progressive van Joe Kane.

Garantie

Epson geeft op zijn Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B een geweldige garantie mee van 60 maanden of 12000 laser uren, afhankelijk welke er het eerste toe doet. Dit is een enorm zelfvertrouwen wat Epson in zijn product laat zien. Die 60 maanden is eigenlijk wel waar je als consument in de EU ook wettelijk toch wel recht op hebt, maar normaal gaat dat dan met een hoop gezeur. Wat dat betreft vind ik Epson heel transparant en daar mogen de andere leveranciers waar je veel meer voor zo'n product betaald absoluut een voorbeeld aan nemen. Ook ruilt Epson de projector binnen een maand om voor een nieuwe als blijkt dat er iets aan mankeert.
Ik heb hiervoor echt even zitten klappen.

Verders verloopt de garantie wel via MService in Utrecht, maar kun je bij een garantie situatie de projector ook inleveren bij je dealer Mediasluis.

Bij Mediasluis ondergaat je projector ook nog een extra eindcontrole, alvorens ik met de ISF-kalibraties begin. Daarbij lijn ik meteen ook de panelen uit op het hart van het scherm. Hierdoor krijg je bij Mediasluis altijd een zeer mooie goed werkende projector mee naar huis en dat is geen overbodige luxe. Bij elk merk projectors (hoe duur ze ook zijn) kom ik wel eens iets tegen, een dode pixel,- defect paneel,- een hoop herrie,- of dat hij niet uit te lijnen is. Ook nu weer bij deze LS12000B demoprojector had ik een dode pixel en is hij terug voor omruil. Naast deze service krijgt je projector bij Mediasluis tevens de nodige nazorg met nog 4 gratis herkalibraties.

Conclusie

Epson heeft hier met zijn  Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B weer twee zeer mooie projectors uitgebracht, welke er qua vormgeving en prestatie absoluut mogen zijn. Zo met die lederen structuur komen ze erg chic over, wat nog eens gecomplimenteerd wordt door een volledige elektronische lens bediening en automatische lens afsluiting, wat het geheel zeer professioneel maakt. Voor je lens settings zijn 10 geheugens beschikbaar en nog eens 10 voor je video instellingen.

Bij deze spectaculaire nieuwe release hoort natuurlijk ook een volledig nieuw menu, wat niet voor iedereen zo fijn is, maar je wel duidelijk laat merken dat dit niet zomaar even een update is.

Zo hebben deze projectors een Laser als lichtbron, waardoor je niet meer op de uren van gebruik hoef te letten en waarmee de projector veel minder heet wordt en ook veel stiller zijn werk kan doen. Maar wel echt met zoveel lichtopbrengst, dat je hiermee een behoorlijk groot scherm kunt vullen, met een plaatje dat veel diepte bevat, zeer scherp is en een enorme helderheid heeft en ook nog zeer rustig is om naar te kijken, want deze projectors verwerken het beeld met een vernieuwde Frame Interpolatie en dat oogt echt ongelooflijk vloeiend.

Deze Epson projectors gebruiken een 4K Pro-UHD techniek om een zeer goede 4K resolutie neer te zetten. Dat werkt echt heel overtuigend tot zelfs 4K 120P. Hiervoor hebben deze projectors een volledige HDMI 2.1 verwerking en HDCP2.3. Om in 4K 120fps te kunnen gamen heb je met behulp van de eARC niet eens meer HDMI 2.1 audio apparatuur nodig, mits deze op zijn minst dan wel ARC heeft. Ook is het HDR tijdens 4K weergave ontzettend overtuigend bij gemiddelde en lichte scènes.

Zolang de scènes bij UHD maar niet te donker worden, want dan verlies je door de beperking van het native zwart wel iets van de realiteit en dat geld vooral voor de LS11000W. 
Ook zijn de kleuren tijdens UHD niet altijd levensecht, omdat Epson de DCI filter van de TW-serie nu heeft weggelaten.
Tevens mist deze LS-serie nu de mogelijkheid om 3D te projecteren, wat met deze kwaliteit echt heel erg mooi had kunnen zijn, maar dan moet de 4K Pro-UHD techniek even uit en komt de projector niet meer over als native 4K.

Wil je beter,... dan moet je toch echt naar de iets duurdere Sony projectors, of instap JVC projector welke weer een lamp gebruiken, maar wel Native 4K LCoS panelen hebben en daar betaal je wat meer voor.

Mediasluis heeft de Epson EH-LS12000B standaard in demo staan om te vergelijken met de JVC NP5 lamp projector en de Sony XW-serie en JVC NZ-serie laserprojectors, dus maak gerust een afspraak.

Epson EH-LS12000B vs Epson EH-TW9400

Degene die alleen het budget hebben voor een instap 4K projector, vragen mij geregeld of het de moeite waard is om voor de nieuwe Epson EH-LS12000B 4K Laserprojectors te gaan en toch niet beter de vorige Epson EH-TW9400 lampversie kunnen nemen.

Nou, de LS12000B geeft nu met zijn 4K Pro-UHD Enhancement dat 4 richtingen op beweegt echt een grotere 4K beleving (zeg maar 3K), terwijl de TW9400 met zijn 4K Enhancement dat maar in 2 richtingen beweegt maar op 2,5K blijft hangen.

Ook geeft de LS12000B je een ongelooflijke rust in het beeld tijdens bewegingen en dat liet op de TW9400 echt te wensen over en de FI uitzetten was voor mij ook geen optie.

Vanwege de Laser lichtbron in de LS12000B hoef je jezelf ook niet meer druk te maken dat de projector te lang aan staat terwijl de film al een half uur op pauze staat. De eerste 10.000 uur blijft de helderheid in de lage fluisterstille stand erg hoog en hoef je niet steeds lampen te kopen en te verwisselen of nog een tijd lang in de High Lamp mode met veel herrie te kijken. Nu zijn de lampen van Epson wel zeer goed betaalbaar, dus kun je deze wat vaker vernieuwen, maar je hebt dan wel ook weer veel meer herkalibraties nodig.

Na ISF-kalibratie komt qua helderheid de Epson EH-LS12000B 200 lumen hoger uit dan de TW9400. In Low en Medium is de TW9400 net iets helderder dan de LS12000B. Maar nu is de LS12000B in zijn 75% Laser helderheid wel net zo stil als de TW9400 op Low en zou je deze twee dus zo met elkaar kunnen vergelijken en dan geeft de LS12000B wel meer licht. 

De LS-serie doet alleen geen 3D en vind je dat net als ik erg mooi, dan heeft de TW9400 dat wel gewoon en zelfs zeer helder en hiervoor ook zeer netjes ISF te kalibreren.

Qua uiterlijk verschillen ze niet zoveel van elkaar en beiden zijn in het zwart en wit verkrijgbaar, al blijft nu alleen nog de zwarte Epson EH-TW9400 beschikbaar als instapper. De witte TW9400W had ook nog Wireless HDMI en dat is op de LS-serie weggelaten, omdat deze nu HDMI 2.1 heeft en 4K120P kan weergeven, terwijl wireless maar tot 4K 24P ging.

Het kijken naar UHD materiaal moeten we hier even splitsen. Zo is het 4K en HDR met de LS-serie veel overtuigender dan op de TW9400 en gaat dat ook nog gepaard met zeer veel rust. Maar de kleuren van de TW9400 zien er veel natuurlijker uit tijdens het kijken naar 4K materiaal, omdat  deze een DCI P3 filter heeft en hierdoor de kleuren veel genuanceerder en levensecht overbrengt. Maar toch doet het 4K HDR met die extra scherpte met al zijn details, de dynamiek van het HDR en vooral ook de rust op de LS-serie je wel veel meer dan de betere kleurweergave op de TW9400. Wat dat aangaat zou je het allemaal graag willen, maar dat gaat gewoon niet voor dit bedrag.

Epson EH-LS12000B vs Sony VPL-VW290ES of toch de Sony VPL-VW590ES

Als je veel licht wilt hebben, geen 3D nodig hebt en toch niet goed kunt verduisteren,... dan kun  je gerust voor de Epson LS-serie gaan. Maar heb je een specifieke bioscoopkamer, dan moet je even aandachtig naar de volgende details gaan kijken.

Dit is best interessant, want zo heel ver liggen deze twee projectors qua prijs niet van elkaar. Beiden zijn zowel in het wit als in het zwart leverbaar. We zetten hier de Epson EH-LS11000W en Epson EH-LS12000B tegenover de Sony VPL-VW290ES ook in het wit en zwart verkrijgbaar. Sterker nog,... Sony is zo geschrokken van deze nieuwe Epson, dat ze via een actie meteen de prijs van de Sony VPL-VW590ES met €1000 omlaag gooiden, zodat ook deze niet meer zo heel ver van elkaar af zitten, met nog maar een verschil van ca. €1000. Maar wat krijg je hier dan extra voor en hoe staat deze Epson hier tegenover. In deze REVIEW van de Sony VW590ES staat een beetje onderin tevens een vergelijking met de VW290ES.

Allereerst heeft de Epson LS-Serie een laser als lichtbron en gebruiken beide Sony's een UHP Lamp en de voor en nadelen zijn een beetje gelijk als bij het stuk dat ik zojuist hierboven had beschreven tussen de Epson LS-serie en TW-Serie.

Nu gebruikt Epson LCD panelen terwijl Sony SXRD (hun eigen versie van LCoS) panelen gebruikt. Bij LCD gaat het licht door de panelen heen, waardoor de pixels hiervan met zeer fijne draadjes langs de randen worden aangestuurd en deze duidelijker omkaderd of gearceerd worden, weliswaar microscopisch klein. LCoS werkt spiegelend en daar worden de pixels van achteren aangestuurd, waardoor deze naadloos op elkaar aansluiten en vrijwel onzichtbaar worden. Dit geeft bij LCoS een vrij transparante beleving, waarbij ook de kleuren wat natuurlijker overkomen. Dat verschil was bij 2K zeer goed zichtbaar, maar is bij een één op één vergelijk in 4K  nog steeds merkbaar, waarbij LCoS je meer het gevoel van analoge film geeft.

Ook kan de Sony VW290ES gewoon naar gamma 2.4 worden gekalibreerd waarin films voor thuis worden gemasterd, terwijl de Epson LS-serie beperkt blijft tot gamma 2.2, wil het beeld niet wollig overkomen en de kleurdiepte worden verkleind. Ook hierdoor wint de Sony VW290ES nog wat extra aan diepte.

Nu geeft deze Epson LS-serie in de 75% (Medium) en 100% (High) standen wel weer meer licht dan de Sony VW290ES in de Low Lamp en High Lamp modes. Voor een goed vergelijk zette ik de Epson LS12000B op 50% (Low) net voor het geluid hoger wordt, omdat het zwart van de Epson dan dieper wordt weergegeven en deze qua helderheid t.o.v. de Sony in Low ook een beetje gelijk is. Maar dan komt de Epson ondanks zijn Dynamic Laser Control nog steeds niet zo diep met zijn zwart weergave als de Sony VW290 met zijn native veel diepere zwart en zonder Iris, omdat de VW290 deze niet heeft. In gemiddelde scènes komt de Epson LS-serie dan vaak wat lichter over, maar geeft Sony op zo'n moment de voorwerpen in het beeld wat dieper weer, terwijl de met zon verlichte voorwerpen juist meer licht lijken te geven. Zo heeft het beeld op de VW290 net wat meer dynamiek waardoor alles wat meer los komt van de achtergrond en wat echter overkomt.

In een slecht verduisterde ruimte zal die extra diepte minder opvallen en komt de Epson LS-serie wat lichter over. En bij de donkere scènes misschien ook zelfs wat duidelijker. Maar in een donkere ruimte of zelfs serieuze bioscoopkamer geeft de Sony VW290 gewoon meer contrast. Bij avond scènes en Sci-Fi films komt de Sony VW290 veel meer tot zijn recht en zie je bij Epson de beperking van het zwart dat niet toereikend is.
Op 75% (Medium) geeft de Epson LS-serie duidelijk meer licht dan de VW290 in Low en is daarmee nog steeds erg stil, maar dan wordt wel meteen ook de diepte van het zwart wat minder. Toch geeft de LS-serie op zichzelf wel gewoon een behoorlijk mooi plaatje.
Op 100% (High) geeft de Epson LS-serie ook wat meer licht dan de Sony VW290ES in High Lamp mode, maar weer komt de LS-serie met zijn beeld gewoon niet zo dynamisch diep of los van het scherm zoals de Sony VW-serie dit doet.

De Frame interpolatie van deze Epson LS-serie is ontzettend goed geworden, waardoor we opeens heel kritisch willen testen hoe deze zich verhoudt t.o.v. een Sony Motion Flow, dus komt deze vergelijking mooi uit. Met wat casual toeschouwers erbij zien we toch dat de Epson LS-serie bij de meest kritische scènes niet helemaal op het niveau ligt van de Sony Motion Flow welke hier net wat meer rust neerzet met wat minder ghosting en gehaper, maar hiermee toch wel echt zeer goed zijn werk doet en tevens de Motion Enhance van de JVC N-serie ver overtreft.

De Sony VW290ES heeft gelukkig ook gewoon nog 3D en dat gaat dan zelfs door het Native 4K paneel heen en wordt netjes ge-upscaled wat er mooi uitziet, dus als je dat leuk vindt valt de Epson LS-serie af, want daar hebben ze het 3D weggelaten. De VW590 doet het 3D overigens met nog meer licht, maar gebruikt tijdens het 3D niet zijn Iris.

De 4K weergave is qua resolutie op de Epson LS-serie echt ontzettend goed gedaan. Je ziet met zijn 4K Pro-UHD techniek welke de 1080P Chip een 0,5 pixel in 4 richtingen verschuift, dat qua resolutie uitkomt op 3K, toch niet echt dat dit geen native 4K projector is, want met deze shift techniek is elk detail goed zichtbaar. Maar misschien werkt de Native 4K resolutie wel wat mee aan de meer transparante uitstraling van de Sony.

Ook het HDR spat in de lichte scènes gewoon goed van het scherm af, waarbij lampjes ook gewoon echt licht geven. Bij de 2e strand scène van The Shallows spat alles werkelijk van het scherm af en vind ik het HDR hier zelfs mooier dan op de Sony VW590ES. De Sony VW290ES heeft niet genoeg lichtopbrengst om tijdens HDR met de Epson LS-serie mee te komen op dit 270 cm brede scherm hier. Je zult met de VW290ES dan naar 2 meter moeten gaan om naast de Epson EH-LS12000B weer een helder beeld in 4K HDR te verkrijgen, omdat je ogen gewoon teveel moeten knijpen voor al dat licht die deze Epson LS-serie geeft tijdens HDR. Of je gaat voor de Sony VPL-VW590ES welke meer licht geeft en ook nog een Iris heeft. Om deze reden heeft Sony de VW590ES in de actie gezet en is deze voor zijn huidige prijs misschien toch wel meer de moeite waard om er een stapje hoger voor te gaan of iets langer door te sparen. Verklein je het beeld van de Sony VW290ES, of zet je de Epson op 75% Laser (Medium), dan zie je wel dat Sony qua beleving echter overkomt met een dieper zwart, een meer dynamischer beeld, een meer transparante beleving en meer natuurlijke kleuren.

Tijdens donkere scènes of Sci-Fi films in 4K HDR zie je opeens goed dat het HDR van de Epson LS-serie niet geheel toereikend is en het diepere zwart eigenlijk wel nodig heeft om echt helemaal geloofwaardig over te komen, waardoor metaal, glas of kleding bijna tastbaar wordt. Naast het missen van deze beleving in de donkere scènes, blijft tijdens UHD weergave ook de kleuren in REC709 hangen, omdat de Epson LS-serie die mooie DCI P3 filter van zijn voorganger TW9400 niet meer heeft. En al doet hij de kleurverwerking wel veel mooier dan je theoretisch zou verwachten, zie je toch dat de kleuren op de Epson LS-serie wat minder genuanceerd overkomen dan op de Sony VW-Serie, terwijl ook de Sony geen DCI P3 filter heeft, maar met zijn Tri-Luminos kleurdiepte wel verder komt. Dus al ziet de strand scène van The Shallows er met de Epson LS-serie zeer gelikt uit,... de kleuren komen daar wel wat Magazine-achtig over en daardoor iets minder levensecht vergeleken met de Sony VW-serie.

Niet te vergeten,... Deze Epson LS-serie heeft HDMI 2.1 en geeft het 4K HDR weer in 120P. Niet dat de films hierin te zien zijn, maar met een PC, PS5 of Xbox-X kun je wel al gamen in 4K 120P. De Sony's doen dit nu nog niet en gaan tot 4K/60P. Er komt wel een nieuwe vervanger voor de VW590ES aan welke dit alles wel ook heeft, maar daarvan zal de prijs nog even op zich laten wachten.

Epson EH-LS12000B vs JVC DLA-N5 / NP5

Voor wie thuis ook een OLED TV heeft staan en echt verwend is, is de weergave van zwart erg belangrijk. Zo zou de JVC DLA-N5 wel eens interessanter voor je kunnen zijn, zolang deze nog te koop is. Ook deze is in het wit en in het zwart verkrijgbaar. Als je dat eenmaal hebt gezien, zou je misschien willen overwegen om nog wat door te sparen. Deze JVC N5 geeft nog meer licht en doet dat met een native ongelooflijk diep zwart, waardoor een sterrenhemel gitzwart wordt weergegeven, maar waarbij de sterren van het scherm afspatten en dat is echt bijzonder mooi om te zien.

Waar de Epson EH-LS11000W of de Epson EH-LS12000B 4K Laserprojectors dan hun voordeel bij hebben is de Laser als lichtbron, vooral ook omdat de JVC lampen nou niet echt de goedkoopste zijn.

Ook is de Epson Frame Interpolatie veel beter dan de Motion Enhance van JVC en dat wordt nu eigenlijk wel een beetje zielig, gezien de prijs die je voor een Epson EH-LS11000W neerlegt t.o.v. de meest dure JVC modellen met dezelfde Motion Enhance.

JVC gebruikt DiLA een eigen variant op LCoS panelen en geeft hiermee hetzelfde verschil t.o.v. LCD panelen als wat ik hierboven bij Sony heb beschreven, al doet JVC dit alles met een Native nog diepere zwart weergave, waardoor alles nog meer loskomt van de achtergrond. Ook de HDR bewerking via Frame Adaptive HDR in combinatie met het zeer diepe zwart en de hoeveelheid aan licht maakt het nog mooier. Vooral bij donkere scènes, waarbij kleding en metaal ook heel geloofwaardig overkomt en alles bijna voelbaar aanwezig is. Als Jennifer Lawrence in The Passenger haar zwarte jurk uittrekt en tussen Chris Pratt zijn benen door schopt, kun je de stof bijna voelen en dat is bij de Sony's al wat minder, maar bij de Epson LS-serie echt niet. Al vind ik de Epson LS-Serie in de meest lichte scènes zoals bij Aquaman in Atlantis of bij The Shallow op het zonnige strand soms juist weer mooier. Mits je niet zo nauw naar de kleuren kijkt, maar ook dat heb ik hierboven al 2 keer beschreven.

Ook is de JVC-N5 echt een topper in 3D en heeft deze zelfs de mogelijkheid om met een polarisator en een goed polariserend zilverscherm dat 3D om te zetten naar passieve 3D, terwijl de Epson helemaal geen 3D meer doet.

Met de Epson LS-serie kun je met de HDMI 2.1 verwerking wel ook gamen in 4K HDR 120P en dat is echt geweldig. Vooral ook als je geen audio apparatuur hebt met HDMI 2.1 maar wel ARC, want dan kan dit nog steeds. Met de JVC N5 kun je dit alleen op 4K/60P in HDR. Je hebt dan wel niet die ongelooflijke rust in het beeld, maar eerlijk is eerlijk,... alles ziet er zo ongelooflijk veel mooier uit op de JVC N5, dat 60P opeens mooi genoeg voor je is hahaha. Het native veel diepere zwart van de JVC N5 maakt gewoon meer indruk, waardoor alles nog meer van een diepere bodem loskomt, wat echter en meer 3D overkomt. Wel zie je bij het omschakelen meteen, dat het beeld in 60P af en toe nog verspringt, iets wat bij 120P echt helemaal weg is waardoor je ook haast vergeet dat het een spel is en niet echt.

Gelukkig komt JVC nu wel ook met de nieuwe instapper JVC DLA-NP5 welke dit alles wel met HDMI 2.1 en 4K 120P doet en waarbij tevens de Frame Interpolatie is aangepakt voor een zeer vloeiend beeld, maar die kost dan opeens weer een stuk duurder en werkt ook nog steeds met een lamp. Jawel,... als je al dat JVC geweld wilt hebben met een BLU-Escent Laser Diode als lichtbron, dan betaal je gewoon 2x zoveel als dat de  Epson EH-LS12000B kost.

Update 28 Augustus 2023 Prijsverlaging Epson EH-LS11000W

Epson heeft zojuist besloten om de prijs van de Epson EH-LS11000W te verlagen naar €3599.
Dat maakt deze HDMI 2.1 Laser projector met 4K Enhancement tot een zeer mooie betaalbare instapper. Dat werd wel tijd, want de LS11000W kan niet geheel meekomen met zijn broer de LS12000B en was qua prijs dus ook veel te dicht.